Nga Aurenc Bebja
“La Turquie” ka botuar, të hënën e 18 prillit 1910, në ballinë, intervistën ekskluzive me patriotin dhe publicistin e njohur shqiptar Dervish Himën në lidhje me tensionet e brendshme asokohe në Shqipëri.
Çështjet e Shqipërisë
Dje patëm fatin të bisedonim gjatë me Dervish Bej Himën. Ai është një shqiptar me kulturë të lartë, të cilin regjimi i vjetër e kishte ndaluar dhe që jetoi për një kohë të gjatë në Francë dhe Belgjikë në shoqërinë e figurave më të shquara politike. Ai gëzon konsideratën më të lartë në mesin e bashkatdhetarëve të tij. Ai ka pikëpamje shumë të gjera; biseda e tij është sa interesante aq edhe mësimore (udhëzuese).
Ai kthehet nga Shqipëria ku mori pjesë si delegat i klubit “Bashkimi” të Kostandinopojës në kongresin shqiptar të Manastirit. Ai ka vizituar krahinat ku gjatë ditëve të fundit kanë ndodhur ngjarjet që ka ndjekur e gjithë Evropa, jo pa një farë shqetësimi.
Ndërsa e pyetëm se cilat janë shkaqet e trazirave aktuale në Shqipëri :
“Shkaqet ? u përgjigj ai. Thoni më mirë shkaku. Sepse ka vetëm një. Qeveria — ose më mirë të themi Guvernatori i Përgjithshëm Mazhar Beu — bëri gabimin shumë të madh duke dashur t’u impononte shqiptarëve pagesën e detyrimeve të importit dhe taksave të tjera që materialisht është e pamundur t’i paguash. Në lokalitetet ku është zhvilluar kryengritja kundër këtij pretendimi të pushtetit qendror, banorët fatkeq, mbajeni mirë shënim, banojnë në kasolle. Ata udhëtojnë dyzet apo pesëdhjetë kilometra pranë qytetit më të afërt për të blerë objektet dhe mallrat më të nevojshme. Dhe ne duam që ata t’i nënshtrohen menjëherë taksave, të cilat për ta janë një risi e pakuptueshme, ngacmuese dhe e padrejtë ? Malësorët e Shqipërisë së Epërme e patën paguar gjithmonë taksën në një formë tjetër. Ata nuk e kuptojnë sistemin e sotëm. Le të udhëzohen së pari, le t’u sqarohet se është e nevojshme që secili anëtar i komunitetit politik të paguajë pjesën e tij të shpenzimeve të përbashkëta. Kjo pjesë, për më tepër, duhet të jetë në raport me aftësitë e supozuara të tatimpaguesve. Megjithatë, aftësia e taksapaguesit shqiptar në rajonet ku shpërtheu kryengritja është pothuajse e parëndësishme. Pushka e Xhavit Pashës e zvogëloi atë (kryengritjen) në minimum dhe madje e asgjësoi. Nëse shqiptarët nuk pranuan të paguanin, kjo ndodh sepse ata ishin vërtet të paaftë për të dhënë atë që u kërkohej.
Pikërisht ky është shkaku i vetëm i lëvizjes aktuale në rajonet e Pejës, Prizrenit etj. Megjithatë, është pohuar se ishte për shkak të ngacmimeve të huaja. Është thjesht qesharake. Për shekuj, Shqipëria në tërësi, Shqipëria e Veriut si dhe Shqipëria e Jugut, ka qenë mburoja më e fortë e Perandorisë Osmane kundër pushtimit të huaj, kundër depërtimit sllav, austriak, italian etj. Shqiptarët e derdhën gjakun e tyre bujarisht në të gjitha fushat e betejës ku sinjalizohej guximi i osmanëve. A është e nevojshme të kujtojmë, që të mos kthehemi më tej e të flasim për shërbimet dhe lavdinë e Qyprillinjve, për shembull, pesë anëtarë të të cilëve ishin, nga viti 1656 deri në 1710, zotër të politikës osmane; A është e nevojshme të kujtojmë, them unë, se shqiptarët ishin mbrojtësit më trima të atdheut osman gjatë Luftës së Krimesë, Luftës Ruso-Turke, Luftës Greko-Turke ? Me gjakun e tyre ata gjurmuan emrin e tyre në shkëlqimin e historisë së Turqisë.
Thuhet edhe sot, për të shpjeguar kryengritjen aktuale dhe veçanërisht ekspeditën e parashikuar, se shqiptari ëndërron të shpallë pavarësinë e tij. Kjo është një tjetër shpikje groteske. Shqiptarët e dinë shumë mirë se interesi i tyre jetik është të jenë pjesë, ashtu si kombësitë e tjera, as më shumë e as më pak, në trupin e madh të Perandorisë Osmane. Ne jemi vetëm një popull i vogël i ekspozuar ndaj lakmisë së kombeve të mëdha. Ne jemi të vetëdijshëm se, të lënë në duart tona, do të ishte e vështirë për ne t’u rezistonim këtyre orekseve. Nga ana tjetër, nga pikëpamja ekonomike, ne kemi interesin më të madh për të qenë pjesë e Perandorisë Osmane. Më në fund, ndjenjat tona na lidhin në mënyrë të pazgjidhshme me këtë atdhe osman, i cili është i yni për gati pesë shekuj. Për fat të keq qeveria nuk e kupton ose nuk dëshiron të kuptojë situatën në të cilën ndodhemi dhe çfarë jemi të aftë të bëjmë nëse na vënë lakun në fyt.
Dëshira jonë e vetme është që përmes kulturës intelektuale të ngrihemi në nivelin e kombeve të tjera. Le të krijojmë shkolla në vendin tonë, të zhvillojmë, me anë të mësimit, inteligjencën e natyrshme, aq të gjallë e aq të shpejtë, që e kanë shqiptarët dhe do të jemi të kënaqur. Shqipëria dikur prodhoi burra emri i të cilëve ndriçon historinë. Ajo mund të përbëjë edhe sot një qendër të fuqishme intelektuale. Por le ta ndihmojmë atë të rigjenerohet. Veziri i Madh tha, me sa duket kohëve të fundit, se Shqipëria është një nga xhevahirët më të bukur të Kurorës Perandorake. Por këtë xhevahir të mrekullueshëm, po e lënë në baltë. Shqipëria dëshiron të shkëlqejë sërish në botë në vend që të lëngojë në terrin e injorancës dhe obskurantizmit. Kjo është ajo që ne duhet të kuptojmë këtu. Ekspeditat ushtarake ngjallin vetëm tensione : dhe mund të thuhet, për shembull, se operacionet e përgjakshme të Xhavit Pashës kanë shkaktuar pakënaqësi aq të fortë sa që do të jetë e vështirë të fshihet nga mendja e brezave të sotëm. Dhe pastaj, a nuk e kupton qeveria se të masakrosh shqiptarët do të thotë t’u hapësh rrugën fqinjëve sllavë dhe austriakë që do të nxitojnë të pushtojnë këtë rajon të shpopulluar ? Këtë, ndër të tjera, e presin serbët. Prandaj nuk duhet të përpiqemi të nënshtrojmë shqiptarët me forcë të armatosur; është nga bindja, nga lufta kundër injorancës, nga zhvillimi i mësimit (arsimit). Këtë nuk e kanë ndjerë qeveritarët dhe drejtuesit ushtarakë të dërguar deri tani në Shqipëri. Mbetet të shpresojmë që komandanti i ri Shefqet Turgut Pasha, i cili është një njeri me inteligjencë të lartë dhe pikëpamje shumë të gjera, do të heqë dorë nga procedurat e përdorura nga paraardhësit e tij dhe se do ta bëjë qeverinë e Kostandinopojës të dëgjojë zërin e urtësisë dhe modestisë. Është mjeti i vetëm i paqëtimit.
Por, shikoni, na lëndojnë në mënyrë të sikletshme ndjenjat dhe aspiratat tona, edhe në çështje që do të dukeshin më të mundshme për t’i shpëtuar ndërhyrjes së qeverisë. Kështu çështja e alfabetit u bë një çështje politike osmane.
Megjithatë, shumica dërrmuese e shqiptarëve, besnikë dhe të përkushtuar ndaj atdheut osman, janë të lidhur me karakteret latine që kanë marrë nga të parët e tyre, të cilat i gjejnë në shprehjen e shkruar të mendimeve të tyre. Është thënë, në këtë drejtim, se mbajtja e shkronjave latine do të favorizonte zhvillimin e ndikimit italian — apo edhe të ndikimit francez — në Shqipëri, diçka që duhej shmangur. Është thjesht qesharake. Shqiptarët, dhe e kam fjalën për shqiptarët e të gjitha besimeve, myslimanë, ortodoksë, katolikë, janë të gatshëm të zmbrapsin ndërhyrjen e huaj, në çfarëdo forme që të vijë. Ne nuk i kthejmë sytë as nga Roma, as nga Vjena, as nga Athina; i kthejmë drejt Kostandinopojës; prej andej presim shpëtimin dhe prosperitetin e vendit tonë. Por ne duam të ruajmë traditat tona, të gjithë duam, me përjashtim të disa klerikëve fanatikë, të ruajmë karakteret që paraardhësit tanë kanë përdorur për të marrë edukimin e tyre modest. Qeveria, në vend që të mbante anë kundër nesh në këtë çështje dhe të donte të na impononte karakteret arabe që, me pak fjalë, janë vetëm shenja të transmetimit të mendimit, jo më të shenjta se të tjerët, qeveria duhet të kishte respektuar ndjenjën tonë kombëtare dhe dëshirën tonë të shprehur qartë. Ajo nuk e bëri, ky ishte një gabim i madh.
Dhe është, po e përsëris, një gabim edhe më i rëndë sesa të duan të nënshtrojnë aspiratat tona kombëtare me dhunë. Ne jemi nënshtetas besnikë të Perandorisë; ne nuk do të jemi kurrë sllavë, italianë apo austriakë. Ne do të jemi gjithmonë shqiptarë, nënshtetas osmanë. Por të paktën të na trajtojnë si të tillë dhe jo të përbuzin. Le të merren parasysh vështirësitë në të cilat luftojmë, ekonomikisht, moralisht, intelektualisht; le të merren parasysh edhe shërbimet që kemi dhënë me shekuj dhe le të na vijnë në ndihmë…”
Dervish Hima na tregon ende një mori gjërash të tjera interesante, të cilave u propozojmë t’u rikthehemi.
